Vid la fuortga cun Drusus e Tiberius

Il gliendisdis sera ha la Dertgira nauscha salvau sia seduta publica sin plaz-scola a Mustér

Da Hans Huonder / anr

Fussi quei buca succediu, havessi ei mai dau il rumantsch grischun. Suenter che la Dertgira nauscha ha salvau sias sedutas biars onns sil tetg dall’anteriura ustria Cristallina ha ella midau casa uonn: «La terrassa dil Cristallina ei vegnida renovada. Sco ei para han ils luvrers fatg ‘pfusch’ cun mesirar e la terrassa ei vegnida bia pli aulta ch’avon.» Per impedir che tut hagi mal la totona da mirar sutsi hagi la dertgira decidiu da publicar sias sentenzias sin plaz-scola a Cons, leu nua ch’ella ei renaschida igl onn 1989. Las sentenzias ein vegnidas preparadas uonn dils derschaders Fabian Huonder e Gion Hosang, preligidas da Tina Bundi e Fabian Huonder. Las Fifferlottas e las Bagordas han embelliu la sera da tscheiver.

Paninis pil turissem

La Dertgira nauscha ei sefatschentada d’ina liunga retscha da «falliments» sil sectur politic a Mustér ed ellas vischnauncas vischinontas ed era il turissem ei buca mitschaus uonn da sia vesta critica. Sut las rodas vegn la «lètg empau disgraziada» da Mustér e Sedrun. Ei seigi empau sco ina famiglia da patchwork cun ina mumma ed in bab che sappien sezs buca pli da tgi ch’ils affons seigien: «Per far uorden cun quei caos e quels sescagnems surdat la Dertgira nauscha l’incumbensa a Sedrun Mustér Turissem da publicar in cudisch da Paninis. Il senn da quels Paninis ei ch’ils commembers da quella gronda famiglia astgan ni ston brattar in cun l’auter ils maletgs per emplenir il cudisch. Aschia ston ei era tschintschar in cun l’auter – e cun empau cletg capeschan ei tgei che l’auter di e vegnan forsa, forsa perina. Tut tenor il success da quels Paninis dil turissem savess ins era extender quell’acziun sin las vischnauncas, ed aschia vegnessen ils da Tujetsch lu era sissu ch’ei dat quels da Mustér.» La Dertgira nauscha constatescha che la Neat ha consequenzas fetg negativas per l’entira regiun. Tier la construcziun d’in dils tumbins ha ei apparentamein dau in sbagl da construcziun. Damai ch’ei tili da quel siadora, sefuormi ina zona da pressiun aulta sur l’entira Val. Quella seigi la cuolpa ch’ei detti buca pli neiv tier nus. Tut quei mo perquei ch’ils Tuatschins veglien adina tut, tenor il motto: «Ju ben, té betg.»

Buca da smarvigliar

La Dertgira nauscha smarveglia ch’ils iniziants dalla resgia gronda a Domat han buca contactau Mustér avon ch’ereger lur indrez. Sch’els havessien fatg quei, havessien els constatau ch’ina resgia gronda sappi buc exister. La fin finala hagi quei destin era tuccau a Mustér la resgia dalla Cuppa, la resgia ella vischinonza dil caffé Resgia e la resgia ella vischinonza dil «Baustoffcenter». Buns cussegls ha la Dertgira nauscha per l’EX e la baselgia. Per nezegiar vicendeivlamein lur purschida duront ils dis da Numnasontga, dessi ei differentas variantas, per exempel ina processiun: «Quella meina naven dalla baselgia parochiala da Sogn Gions entochen sil center da sport e cultura ed atras l’entira EX. Duront la processiun vegn cantau tut las 19 ni 20 strofas dalla canzun 522 digl Alleluja. Ei lu lezza canzun a fin, vegn cantau la canzun da sogn Placi cun tut sias 57 strofas. E sche quei vess lu aunc adina buca da tonscher, lu san ils pelegrins aunc adina cantar la canzun «un kilomètre à pied…». La Dertgira nauscha rapporta da novas stizuns ed ulteriurs parcadis, dil niev scaldament central e naturalmein dalla sculptura dalla casa communala e dil niev film d’image da Mustér. Varga 1300 onns seigi la claustra da Mustér stada els mauns dils paders e lu seigi la dunna Appenzeller vegnida. Enteifer dus onns hagi ella mess sil tgau l’entira scola. Empau sco igl orcan Vivian: Era lez ei vegnius, ha derschiu tut – ed ei ius.

Stai si defenda…

Il tema principal d’uonn ein ils idioms, respectivamein il rumantsch grischun staus. La Pro idioms – tgei slontsch, tgei dinamica, tgei revoluziun che hagi fatg stremblir las vals las davosas jamnas. Ins pudessi tertgar ch’ei massi per cumbatter ils castellans e tirans dil temps medieval. Tut hagi denton entschiet igl onn 15 avon Cristus. Sut il commando da Drusus e Tiberius hagien ils Romans conquistau la tiara. La consequenza: Ina mischeida dil lungatg dils indigens cun il latin dalla schuldada. Quei seigi stau la naschientscha dil romontsch. Naschius seigi denton buca mo in romontsch, mobein biars idioms cun biars dialects regiunals: «Ins patratgi cheu mo vid ils vischins enta Medel ni en Tujetsch che tschontschien ‘practisch’ in auter lungatg ch’ils da Mustér.» La dertgira constatescha che la Pro idioms propona en sesez exactamein la basa dil «concept Haltiner» che seigi sin meisa dapi biars onns. Per migliurar la situaziun dils idioms propona la dertgira ils treis «P»: Plidaders, preschientscha e pops. Ella propona alla Pro idioms da midar num e senumnar egl avegnir «Pro pops romontschs». La finamira: Mantener e promover ils idioms tras la producziun da plidaders. La fin finala ha la Dertgira nauscha pendiu vid la fuortga Drusus e Tiberius. Quels metschien da quella sentenzia gnanc sch’els clomien per agid il rumantsch grischun.