Ils Plantas ell’Engheltiara ed ella Russia

da Torlach Mac Contti

Mo era ils auters commembers dalla famiglia ein fetg interessants pil historicher. En quei artechel considerein la sort dils Plantas ell’Engheltiara ed ella Russia, digl otgavel al schenivavel tschentaner.

L’emprema generaziun

Andrea Planta era plevon a Castasegna. Suenter ina dimora ella Germania eis el ius ell’Engheltiara igl onn 1752 per daventar plevon dalla pleiv reformada da lungatg tudestg a Londra. 1758 era el bibliotecari assistent al Museum Britannic, ina instituziun che era gest vegnida fundada sut il patrunadi dil retg. El ei vegnius eligius «F.R.S.», commember dalla Societad Roiala, la societad erudita e scientifica la pli eminenta ell’Engheltiara. El era bein enconuschius tier la famiglia roiala d’origin tudestg, ed el ei vegnius numnaus sco bibliotecari dil retg George III e «lectur» dalla regina Charlotte. Andrea ha giu quater affons, Joseph, Marianne, Frederica ed Elisabeth. A casa a Londra tschintschavan ils Plantas aunc adina romontsch, sco Joseph seregorda pli tard.

Andrea haveva in frar pli giuven, Martin Planta. Era el ei daventaus plevon. Sco precursur da Pestalozzi, s’interessava el per la reforma dalla pedagogia. 1748 ha el bandunau sia activitad el Grischun ed ha fatg in viadi da studis atras l’Europa. Suenter dus onns eis el arrivaus a Londra, nua ch’el ei vegnius activs sco pedagog ed ha fundau pliras scolas tenor sias ideas. El ei morts igl onn 1772 el Grischun.

La secunda generaziun

Il fegl d’Andrea Planta, Joseph (senior), naschius 1744 a Castasegna el Grischun, ei vegnius educaus da siu bab, ed ha studegiau a Utrecht e Göttingen. Suenter in viadi ella Frontscha ed ell’Italia, ei el daventaus secretari dil minister britannic a Bruxelles. El ei turnaus ell’Engheltiara 1773 suenter la mort da siu bab, ed el ei vegnius numnaus successur da quel sco bibliotecari assistent al Museum Britannic a Londra. 1776 eis el vegnius promovius conservatur dils manuscrets; finalmein eis el daventaus bibliotecari principal.

Planta ha deteniu quei post da directur dil Museum Britannic da 1799 tochen sia mort igl onn 1827. En quei temps ei il Museum daventaus bia pli gronds, perquei ch’el ha artau la biblioteca dil retg permiert George III e ha acquistau scazis sco la pietra da Rosetta (capturada dils Franzos) ed ils marmors Elgin (engulai dil Parthenon d’in diplomat engles). Duront il temps d’uffeci da Joseph Planta s’augmentava il diember da visiturs alla biblioteca ed alla secziun dallas antiquitads stediamein. Planta ha reagiu energicamein a quella sfida, arvend il Museum dapli al public ed extendend las collecziuns ed ils edifecis dall’instituziun.

Sco siu bab ei Joseph Planta vegnius elegius «F.R.S.», igl onn 1774. Tier la Royal Society era el il commember responsabel per la corrispundenza jastra pervia da sias enconuschientschas linguisticas, e pli tard eis el daventaus in dils secretaris permanents dalla Societad.

Joseph Planta ha scret sia brev davart il lungatg romontsch («An Account of the Romansh Language») per engles als commembers dalla Societad Roiala igl onn 1776. El ha descret ils tratgs principals dil romontsch e cumparegliau el culs auters lungatgs derivai dil latin, denton era cun il celtic ed igl etrusc. El carteva ch’in pievel etrusc hagi giu habitau en Surselva, e ch’il latin plidau dils Sursilvans seigi vegnius influenzaus dil lungatg etrusc. Quella brev da Planta ei vegnida legida en translaziun tudestga da certs erudits grischuns, particularmein da Pader Placi a Spescha. La tentativa da Planta e pli tard da Spescha da metter il romontsch en relaziun cun lungatgs sco il celtic ni igl etrusc haveva forsa da far dapli cull’ideologia che culla verdad, mo ellas han encuraschau ils erudits europès da s’interessar pil romontsch.

Joseph Planta ha suandau cun grond interess las pitgiras dalla Svizra e dil Grischun sut la tirannia da Napoleon, ed el ha scret ina historia dalla Confederaziun helvetica en dus toms per il public engles. Da 1788 a 1811 ha el era deteniu il post da «paymaster of exchequer bills», in tip d’ufficial finanziar tier la regenza englesa. 1778 ei el semaridaus cun ina Englesa, Elizabeth Atwood. Els han giu in fegl, Joseph junior.

Sia sora, Frederica, enconuschida alla famiglia roiala ed alla cuort semplamein sco «Miss Planta», era mussadra dils affons dil retg George III. Ella ei morta igl onn 1778.

L’autra feglia d’Andrea, Elisabeth*, ei semaridada cun in plevon engles, Henry Stephens, il qual ei morts prematuramein. Suenter la mort da siu um era Elisabeth Stephens en pitgiras finanzialas ed ha dumandau igl agid da siu frar per anflar ina soluziun. Joseph ha scret ina brev a siu amitg Andrei Samborsky, che era staus caplon dalla cuminonza russa a Londra ed era lu turnaus en sia patria, per dumandar sche quei plevon ortodox savessi tschercar per Elisabeth in post sco guvernanta tier l’aristocrazia russa. Samborskii ha anflau ina tala situaziun per ella tier la famiglia dalla contessa Ekaterina Schuvalova, ina dama dalla cuort ed ina figura prominenta dall’aristocrazia a S. Petersburg. Selegrond da quella caschun, ha Elisabeth fatg il viadi ella Russia; ses affons ein vegni suenter.

La tiarza generaziun

Joseph Planta (junior), naschius a Londra 1787, ei vegnius educaus da siu bab ed alla renomada scola dallas elitas englesas Eton. 1802, ella vegliadetgna da mo quendisch onns, eis el daventaus ufficial el Foreign Office (ministeri digl exteriur), e lu scribent da précis e secretari privat dil minister digl exteriur Canning. Suenter ei Joseph Planta daventaus secretari a Lord Castlereagh, successur da Canning sco minister digl exteriur, ed ha accumpignau quel al congress da Vienna 1815. El ha occupau ils posts da sutsecretari el Foreign Office, secretari adjunct dalla Tresoraria, e 1834 eis el daventaus commember dil cussegl privat dil retg («privy council»). Joseph Planta ei vegnius eligius al parlament engles ils onns 1827, 1830, 1837 e 1841. El ei seretratgs dalla veta politica per raschuns da sanadad, ed el ei morts a Londra 1847.

Ella Russia ei la feglia d’Elisabeth Planta Stephens, era ella numnada Elisabeth, naschida igl onn 1779, semaridada cun Mikhail Speransky, il qual ei daventaus il pli impurtont politic dalla Russia, secretari da stadi ed um da confidonza dil Zar Alexander I. Ils Speranskys han giu ina feglia, era ella numnada Elisabeth. Deplorablamein ei Elisabeth, la mumma, morta cuort suenter la naschientscha da quella feglia. Speransky era desperaus ed el patertgava al suicid. Mo la fin finala ha el anflau ina consolaziun ella persuna da sia feglia pintga, che era fetg intelligenta, e suenter esser curdaus per in temps ord la grazia dil Zar, ha el giu peda da s’occupar persunalmein da sia educaziun.

Quella giuvna Elisabeth ei semaridada cun il senatur Alexander Frolov-Bagreev, ina figura politica prominenta, ed ei daventada dama da cuort dalla Zarina. Denton ha ella suandau ses agens interess per la pedagogia: 1828 ha ella publicau in cudisch davart l’educaziun dils affons ed ei daventada ina scribenta enconuschenta ella Russia. Essend daventada vieua 1845, ha ella fatg viadis ell’Europa occidentala ed ha publicau ses cudischs per franzos e tudestg.

Ils Plantas emigrai eran ina famiglia extraordinaria. Empau sco ils «expats» dalla globalisaziun da nies temps, quella elita professiunala che viagescha dapertut el mund per luvrar, han ils Plantas emigrai adina saviu s’adattar allas circumstanzias dil temps e far carriera egl jester. Umens e dunnas dalla famiglia grischuna han gudiu in success impurtont ellas duas tiaras nua ch’els han eligiu domicil, l’Engheltiara e la Russia.

* Quella historia ei vegnida raquintada da: Solodyankina, Olga Yu., «European widows as governesses in 18th- and 19th-century Russia», 19–26, Women’s History Magazine 63, Summer 2010.