Il catolicissem en il 19avel e 20avel tschientaner

Quel sa drizzava cunter la pussanza politica dal liberalissem e l’avanzament d’ideas modernisticas en cultura e societad. Dirigida da la Baselgia ed applitgond structuras tuttavia modernas (uniuns ed associa­ziuns), ha questa subcultura confessiunala pudì sa mantegnair fin en ils onns 1960.

Term latin che signifitga «da l’autra vart da las muntognas», vul dir da las Alps, e che marca in’orientaziun teologica conservativa entaifer la baselgia catolica. Duvrà oriundamain mo en il senn geografic, a partir da ca. 1750 per ils aderents dal primat da la Curia romana ed en il senn negativ da hierocratic, antiilluministic, bigot, antipatriotic. En il 19avel e 20avel tschientaner è quest term daventà in sinonim da posiziuns fitg diversas, mo cun in program fundamental communabel: l’orientaziun vers la Curia romana e sia funcziun da centrar la baselgia catolica, l’ortodoxia neoscolastica, la refutaziun da la controlla statala sur la Baselgia resguardada sco la suletta garanta per mantegnair l’urden statal e social e las valurs moralas, la refutaziun da la concepziun moderna e seculara dal mund e da la vita. En il Grischun è quella posi­ziun ultramontana vegnida recepida e derasada consequentamain oravant tut tras la «Gasetta Romontscha» (publitgada dapi il 1860) en il cumbat cunter ils circuls catolics liberals enturn Alois e Caspar de Latour che propagavan il Stadi liberal, ils dretgs da libertad indivi­duals e la participaziun activa dals catolics al process da modernisaziun dal Stadi e da la societad che dueva vegnir garantida tras la libertad da pressa e reli­giun e tras l’engaschament directiv dal Stadi. A partir dal 1881 determinescha Caspar Decurtins, in ultramontan declerà, la lingia politica dal Grischun catolic. L’eliminaziun dals Liberals catolics da la politica (sco davos impurtant Anton Steinhauser), la retratga dal «Robinson» (cudesch da lectura declerà sco pajaun) a favur dal «Sigisbert en Rezia» (catolic) ed il success en la defensiun da la scola elementara sco scola confessiunala marcan il triumf da la posiziun ultramontana en la religiun e da l’ultramontanissem antiliberal ed antisecular en la politica dal Grischun catolic. Sin quel fundament sa basan la Partida conservativ-democratica dal 1903 e sias successuras dal temp da l’uschenumnada Lavina nera, effizienta fin viaden ils onns 1970. La Lavina nera n’era betg in fenomen specificamain grischun e catolic. Ella resplenda anzi las tendenzas europeicas dal temp: il cumbat conservativ – en il vast senn dal pled – cunter il spiert modern individualistic, secular e religiusamain indifferent. Quella posiziun politica principala ha pussibilità a conservativs refurmads da s’integrar en la Partida conservativa grischuna era suenter il 1903 ed ha procurà al Grischun en ils onns 1940 in Cumbat cultural (retardà).

Questa noziun scientifica designescha in conflict tranter il Stadi e la Baselgia prorut en il 19avel tschientaner en l’Europa. Instradà dal stadi liberal e da circuls betg catolics e seculars ch’interpretavan il «Syllabus Errorum» (l’enciclica da papa Pius IX dal 1864) e la proclamaziun da l’infallibilitad dal papa tras il Concil vatican (1870) sco in affrunt al spiert scientific modern ed al monopol politic e giudizial dal stadi democratic liberal. En Svizra è il Cumbat cultural daventà virulent en ils onns 1870 en connex cun la revisiun da la Constituziun federala. Grazia a las grondas experientschas da la Republica da las Trais Lias e dal chantun Grischun, confessiunalmain paritetics, n’è il Cumbat cultural betg sa manifestà qua en maniera uschè exprimida sco en l’ulteriura Svizra. Il principal n’era da quel temp en il Grischun betg la confessiun, mabain il cumbat politic tranter ils federalists ed ils centralists. Quest cumbat ha unì en ils onns 1870 ils federalists dad omaduas confessiuns ad ina cuminanza d’acziun ch’ha durà fin enturn ils onns 1900. Sensibels eran ins mo en dumondas facticas sco l’occupaziun d’uffizis e da cumissiuns chantunalas, la recepziun dals novizs per la claustra da Mustér (libra dapi il 1881), l’eliminaziun da politichers liberal-catolics (per exempel Anton Steinhauser) e la tscherna da la lectura per ils cudeschs da scola, per exempel «Sigisbert» cunter «Robinson» (1900) e l’instrucziun d’istorgia e da pedagogia separada tenor confessiun al Seminari scolastic (refusada dal Chantun il 1927). En in clima politic ordvart irrità, caracterisà dal cumbat tranter las partidas politicas, ha la baselgia evangelica dal Grischun relaschà l’october 1944 per la dumengia da la Refurmaziun in appel militant, en il qual ella ha exprimì la tema da l’Acziun catolica che vegniva interpretada sco in’attatga sistematica da vart da la baselgia catolica cunter l’urden liberal statal e social. Ils refurmads propagavan facticamain in «protestantissem politic» sco cuntrapais al «catolicissem politic». Andreas Gadient sco manader da la Partida democratica e Paul Schmid-Ammann sco autur da la scrittira «Der politische Katholizismus» (1945) han manà il cumbat da pressa en la «Neue Bündner Zeitung» e Benedikt Simeon (pseudonim: Justinus) ha defendì la posiziun catolica en il «Bündner Tagblatt». Questa dispita aveva ils tratgs d’in cumbat cultural retardà ed è ida a fin pir en ils onns 1950. La cuntraversa d’istoricists, prorutta tranter Oscar Vasella e Friedrich Pieth il 1945, ha furmà ina part da quest cumbat cultural. En ed enturn il Cussegl grond sa fascheva valair il cumbat cultural plitost a moda atmosferica.Adolf Collenberg

Constituida en Svizra tranter il 1871 ed il 1876 en il rom dal Cumbat cultural. Ils motivs directs per sia constituziun èn stads la proclamaziun dal dogma dal primat universal da la giurisdicziun e da quel da l’infallibilitad (ex catedra) dal papa en dumondas da cardientscha e da morala il fanadur 1870 (Emprim Concil vatican). Ils catolics liberals, reunids il 1871 en l’Uniun svizra dals catolics liberals, èn s’opponids per raschuns politicas e resalvas religiusas vehementamain cunter quella baselgia. Tenor la constituziun da baselgia dal 1875, revedida il 1989 en occasiun da la fundaziun da l’Utrechter Union dals cristiancatolics (era vegl-catolics), èn l’uvestg e la sinoda naziunala las instanzas supremas da la baselgia cri­stiancatolica ch’è sa furmada oravant tut en la regiun da Soloturn. Commembers: 1877 46 600; 2000 13 100. En il Grischun ha Alexander Balletta exprimì publicamain sias resalvas envers il dogma da l’infallibilitad dal papa ed il 1872 ha Giacun Hasper Muoth frequentà a Minca lecziuns dal famus professer da teologia dissident Johann Joseph Ignaz von Döllinger.Adolf Collenberg

L’expressiun modernissem designescha en la baselgia catolic-romana in ferm current dal 19avel e 20avel tschientaner che tschertgava d’unir ils cuntegns teologics e las enconuschientschas da la scienza e filosofia moderna. Quest current è vegnì condemnà il 1907 sco modernissem tras papa Pius X en il decret «Lamentabili» ed en l’enciclica «Pascendi dominici gregis». Il modernissem è sa derasà surtut en la Frantscha, en l’Italia ed en la Gronda Britannia, sco «Catolicissem refurmatoric» era en l’intschess germanofon. Cumbain ch’il Segund Concil vatican (1962–65) ha integrà ils temas essenzials dal modernissem, marca il conflict en connex cun il modernissem ina problematica discutada anc oz en la Baselgia catolica.

En Svizra ha la cuntraversa davart il «modernissem teologic» chattà il 1912–13 sia culminaziun en il conflict naschì en connex cun la critica dal cudesch «Der Modernismus» (1912), publitgà da l’uvestg auxiliar da Cuira, Anton Gisler, ch’era vegnì suspectà da simpatisar cun il modernissem, cumbain ch’el era in dals pli impurtants teologs antimodernistics dal temp. La Svizra ha contribuì a la cuntraversa internaziunala dal modernissem cun ina disputaziun davart il «modernissem litterar». En il center da la discus­siun steva la dumonda, schebain il manaschi litterar stoppia vegnir deliberà da ses cuntegns ideologics u sch’ins stoppia mantegnair la producziun litterara catolica sco part da l’incumbensa ecclesiastica da l’annunziaziun ed obligar perquai ils litterats da sa distanziar da la moderna. En sia critica envers la scriptura au­striaca Enrica von Handel-Mazzetti e ses roman «Jesse und Maria» (1906; pliras restampas), disqualifitgà sco «moderni­stic», è il laic integralistic Caspar Decurtins vegnì sustegnì da Heinrich Federer ch’è sa participà sut il pseudonim Senex a la debatta, apparentamain sut pressiun da l’uvestg da Cuira, Georgius Schmid von Grüneck. Lur rinfatscha è dentant vegnida refusada dals integralists moderads Albert Meienberg e Gisler e da gasettas catolicas sco il «Vaterland» e la «Ostschweiz». La dispita davart il modernissem, limitada en Svizra ad in circul da spezialists dal clerus e da l’elita intellectuala catolica, è ida a fin il 1914. Ils fidaivels e la gronda part dal clerus n’èn dentant praticamain betg vegnids tangads da la cuntraversa. Dal 1910 enfin il 1967 han ils spirituals stuì prestar il engirament antimodernistic (drizzà cunter las valurs da l’illuminissem).

L’Uniun da Pius è vegnida fundada il 1857 sin iniziativa da Josef Ignaz von Ah. Patrun da l’uniun è s. Clau da Flia. Sias miras primaras eran la defensiun da la libertad da la baselgia (catolica), l’agir catolic en famiglia ed entaifer il Stadi, la charitad, la cultivaziun da la scienza e cultura catolica (scola) en il stadi laicistic resp. indifferent sin il champ da la reli­giun. L’Uniun da Pius vegniva dirigida d’in comité central da 10 persunas e consistiva da societads localas, cirquitalas e chantunalas. Sias radunanzas annualas duravan per ordinari plirs dis. In propagatur prominent da l’uniun è stà il pader Teodosius Florentini. Enturn l’associa­ziun centrala è era sa furmada ina rait d’organisaziuns spezialas, per exempel la Missiun interna ed uniuns catolicas da la scola ed educaziun. Il 1899 è l’Uniun da Pius vegnida renumnada en Uniun svizra dals catolics. Il 1905 è reussida la re­uniun da las organisaziuns catolicas en l’Uniun catolica populara svizra. L’U­niun da Pius vegniva propagada dapi sia fundaziun a moda intensiva en la «(Nova) Gasetta Romontscha», ella aveva dentant mo paucas secziuns localas en il Grischun.Hans Stadler

Il 1832 han ils commembers catolics dal Cussegl grond fundà la Societad per la meglieraziun da las scolas catolicas dal Grischun. Quella ha, ensemen cun l’U­niun evangelica da scola, fullà via a la scola rurala moderna. Suenter la fundaziun dal Cussegl d’educaziun (chantunal) han ellas pers lur impurtanza e l’uniun catolica è sa schliada gia il 1842. Dal cumbat dals catolics per il cudesch da scola «Sigisbert en Rezia» en disfavur dal «Robinson» (giuditgà pajaun) èn sa furmadas tschintg secziuns catolicas da scolasts: Cuira e conturns, Val d’Alvra, Lumnezia, Foppa e Cadi. Sin iniziativa da Rest Giusep Caminada (il posteriur uvestg Chri­stianus) han var 50 da lur commembers fundà ils 24 d’avrigl 1919 a Panaduz l’Uniun catolica da scola (emprim president: Sep Mudest Nay) cun la finamira da defender la scola e l’educaziun catolica, sa distanziond cleramain da l’Uniun svizra da scolasts e da la politica scolasti­ca da quella giuditgada sco laicistica e centralistica. La petiziun dal Corpus catolic dal 1927 en favur d’ina instrucziun separada en ils roms istorgia e pedagogia al Seminari scolastic è vegnida renviada da la Regenza, ella ha dentant quadruplà il dumber da commembers da l’UCS e schendrà trais novas secziuns ils onns 1928–29. Suenter il 1992 è quell’uniun sa sviluppada pli e pli ad ina societad cri­stiana d’observanza ecumenica (sut nov num). Commembers: 1920 130; 1932 999; suenter il 1935 ca. 700; a partir dal 2000 passa 2000.Adolf Collenberg

La missiun populara catolica è ina furma da pastoraziun extraordinaria che provegn da la pastoraziun gesuita. Ella ha servì en las plaivs catolicas ad approfundar e renovar la cardientscha e la vita cri­stiana ed a reactivar ils cartents daventads passivs. La missiun populara catolica ha cuntanschì ses zenit tranter il 1850 ed il 1960, in temp durant il qual ella è sa splegada en tut las plaivs catolicas en intervals regulars da diesch onns e dapli. En sia structura d’organisaziun suandava ella in muster pli u main unitar che consistiva en la missiun da l’entira plaiv entaifer otg dis u en la missiun da la plaiv tenor stans socials (uffants, dunnas e giu­vnas, umens e giuvens) entaifer 14 fin 18 dis. En quel temp proclamavan mintgamai dus fin trais missiunaris las vardads da la cardientscha catolic-romana en predis, referats, devoziuns e festivitads liturgicas ed intimavan ils cartents da re­tschaiver ils sacraments. Suenter il Segund Concil vatican (1962–65) è la missiun populara catolica vegnida remplazzada tras autras furmas da pastoraziun sco las emnas da cardientscha, adattadas als basegns moderns d’ina pastoraziun basada sin il dialog. En la missiun populara catolica grischuna eran activs surtut chaputschins, ma era paders d’autra observanza.Franz Xaver Bischof

Las crisas en consequenza da l’Emprima Guerra mundiala avevan alienà numerus circuls da la baselgia catolica. Il clerus na vegniva betg pli a frida sulet cun questa situaziun. Perquai ha Pius XI creà il 1922 cun l’enciclica «Ubi arcano» l’acziun catolica. Il papa ha ordinà als episcopats naziunals da promover l’apostolat da laics, da motivar en general ils laics da collavurar activamain per la (re-)cristianisaziun da la societad e d’als intimar d’agir en tuttas situaziuns da la vita a moda conscientamain cristiana. L’episcopat svizzer ha incità l’Uniun catolica populara svizra (fundada il 1904 sco successura da l’U­niun da Pius) da sa suttametter (1926–27) uffizialmain als uvestgs. Da l’Acziun catolica èn resortidas: la Riga verda (1932) e la Riga blaua (1933). Ses spiert sa manifestescha en la petiziun dal Corpus catolic grischun dals 4 da fanadur 1927 al Cussegl grond che pretendeva in’instrucziun confessiunala separada en ils roms istorgia e pedagogia al Seminari scolastic (refusada) e dapli scolasts catolics a la Scola chantunala grischuna. La conferenza dals uvestgs ha definì il 1937 l’Uniun svizra da dunnas catolicas (fundada il 1912) sco represchentanta uffiziala da la vart feminina. Il champ il pli fritgaivel da l’Acziun catolica era però la Congregaziun Mariana, fundada a la fin dal Concil da Trent il 1563. Il spiert cumbattant da l’Acziun catolica è sa manifestà en il Grischun era en il Cumbat cultural retardà a la fin da la Segunda Guerra mundiala. En ils onns 1950 è il moviment s’indeblì rapidamain ed ha pers sia muntada cun il Segund Concil vatican.

Alois Steiner