×

Professer Georges Darms va en pensiun

Dapi che l’Universitad da Friburg ha creau ina professura cumpleina pil lungatg romontsch igl onn 1991 ha Georges Darms prelegiu e perscrutau lungatg e cultura romontscha.

Südostschweiz
31.07.12 - 02:00 Uhr

In grond engaschi per lungatg e cultura romontscha

Cun Georges Darms ha Lucas Deplazes / ANR discurriu

Ussa va el en pensiun. El decuors da quels varga 20 onns ha ei dau diversas midadas en siu institut. En vesta alla digren dil diember da students e studentas pareva la professura da buc esser garantida pil futur. Ina sligiaziun ei denton sin buna via. L’anr ha priu la caschun per tschentar a Georges Darms entginas damondas e sclarir igl avegnir dalla professura romontscha.

Duront varga 20 onns veis Vus intermediau a studentas e students lungatg e cultura romontscha. En quei interval ha ei dau bein enqual midada a Friburg. Cun tgei sentiments meis Vus uss en pensiun?

Georges Darms. Mo, tut priu mon jeu cun cumpleina satisfacziun en pensiun. Igl ei tuttina reussiu da spindrar a Friburg ina messa professura da romontsch. Nus vein aschia la medema situaziun sco a Turitg. Ins ei buca turnaus anavos tier quei sistem da pli baul, pia avon che jeu hai surpriu la professura. Lu deva ei mo incumbensai da cuors, pia negin stabel a Friburg.

Grond manco tier la scolaziun dils scolasts

Tgei ha quella professura cumpleina a Friburg muntau per Vus?

La professura cumpleina ch’ins ha confidau a mi igl onn 1991 ha dau a mi tutta satisfacziun. Ensemen cun mias studentas e mes students vein nus saviu far buna lavur. Il diember plitost mudest da participonts ha promoviu in bien contact persunal e lubiu ina cussegliaziun individuala.

Mia finamira era atgnamein da far ina carriera academica sil rom che jeu hai studegiau sco rom principal, numnadamein indogermanistica. Mo gest da quei temps han lu diversas universitads eliminau quei rom, aschia ch’igl ei stau pli e pli difficultus da survegnir ina plazza. Duront mes studis vevel jeu giu fatg romontsch sco tierz rom, pia sco ins saveva far da gliez temps a Friburg. Da quei temps ha la Ligia romontscha scret ora ina plazza da menader d’in project dil Fondo naziunal en connex cul rumantsch grischun.

Tgei experientschas (bunas e schliatas) veis Vus fatg en quels onns?

Jeu hai luvrau bugen culs students e fatg bunas experientschas cun lezs. Forsa che jeu vess stuiu far luvrar els in tec dapli. Ina ga ni l’autra ha in magari empruau da schluitar atras. Jeu astgel denton constatar che quasi tuts quels che han entschiet tier mei han era finiu il studi. Pia buca sco en auters roms, nua che ver 30 pertschien calan si. Dus, treis participonts han dau si il studi, quels han era buc entschiet quel seriusamein.

Tgi ch’instruescha tudestg ni franzos sto s’occupar cun ina versiun linguistica, la versiun ufficiala, scretta. Tgi che docescha romontsch sil scalem universitar sto denton enconuscher ils tschun idioms ed il rumantsch grischun. Ei quei insumma pusseivel?

Igl ei buc aschia ch’ins sto tractar els auters lungatgs mo ina versiun. Ell’instrucziun da franzos per exempel entscheiv’ins cul franzos vegl ch’ei fetg differents dil lungatg da scartira hodiern. Era tier il tudestg datti aunc il gotic, pia in lungatg antic dètg difficultus. Ei constat denton che tgi ch’entscheiva sto seviver en els differents idioms. Ei dat denton buns documents persuenter. Clar eis ei, che tgi che docescha in lungatg sto enconuscher quel. Jeu hai prelegiu il bia en sursilvan e declarau ils auters idioms tenor basegns, sin fundament da mias enconuschientschas e retschercas. Cun tractar il rumantsch grischun vegn ins aschia ni aschia en contact cun tut ils idioms.

Il romontsch vegn duvraus pli e pli pauc

Vus essas stai in dils experts che ha sviluppau vinavon il rumantsch grischun duront Vies temps tier la Ligia romontscha. Tgei muntada ha il rg pil manteniment dil romontsch?

Il problem dils lungatgs pigns ei ch’els vegnan tec a tec ord diever. Nus stuein constatar ch’il romontsch vegn duvraus pli e pli pauc e la finala vegn el duvraus da negin pli. Da quei mument exista el buca pli. Bein san ins leger ils texts vinavon aschi ditg sco enzatgi capescha quels, senza saver tschintschar il lungatg.

Sco nus quintavan dueva il rumantsch grischun dar la pusseivladad da far dapli diever dil romonsch ed en pli bia domenas. Ins sa buca duvrar tut ils idioms en tuttas situaziuns. Gest ussa va ei buc aschi bein. Igl ei denton clar che tut quei ch’il rumantsch grischun piarda, va era a piarder pil romontsch insumma. Bia caussas ein vegnidas realisadas che fussen buca stadas pusseivlas da far els idioms. La damonda ei con spert e nua ch’ins sa aunc far enzatgei ozildi.

La motivaziun da studegiar maunca

Tgei midadas ha ei dau ils davos onns e tgeinins ein stai ils motivs?

Ina midada marcanta ha ei dau davart il diember dils Grischuns e Romontschs che studegian a Friburg. Fagevan pli baul tochen 250 Grischuns lur studis a Friburg – denter quels eran 50–60 Romontschs – ei il diember sereducius ussa sin var 150 Grischuns e denter quels entuorn 30 Romontschs.

Ina gronda midada ha ei dau igl onn 2003 cun las novas scolas aultas pedagogicas pils scolasts. Quei hai jeu sentiu il pli ferm. Naven da quei mument ein quels che han fatg il studi da scolast secundar i a Turitg ni a Sogn Gagl e buca pli a Friburg. Il problem ei che ni a Turitg ni a Sogn Gagl san ins studegiar il romontsch sco rom cumplein da scolast secundar.

Sco ei para ei igl interess pil studi da romontsch buca fetg gronds tier ils Romontschs sezs? Ein els informai sufficientamein davart muntada e pusseivladads dil studi da romontsch?

Jeu crei che quei seigi il cass. Nus mavan mintga dus onns els gimnasis nua che nus vevan access e presentavan las pusseivladads da studi. Cun Mustér vein nus buca giu contacts, perquei vein nus relativamein paucs students dalla scola claustrala.

Ins sa buca duvrar tut ils idioms en tuttas situaziuns

La debatta davart la moziun dad anteriur cusseglier dils stans, Theo Maissen, ha demussau che schibein il cussegl federal sco il parlament ein promts da sustener l’instrucziun da romontsch sil scalem universi-tar. Sche igl interess tier ils Romontschs maunca denton, lu met-tan els sezs en prighel quellas pusseivladads ch’ein bein d’eminenta muntada pil manteniment dil romontsch?

Ei va en emprema lingia per la scolaziun dils scolasts e dallas scolastas pil scalem secundar. Leu vein nus in grond manco. Nus vein relativamein biars scolastas e scolasts secundars el territori romontsch che han buca fatg in studi da romontsch. Quei ei effectivamein in impediment per veser las caussas d’in pugn da vesta pli general. Cun quei ch’els han buca studegiau romontsch, san els far nuot auter che cuntinuar quei ch’ins ha fatg tochen ussa. Els ein buca habels da ponderar, tgei savess ins far auter, tgei stuess ins far meglier, constatan las indicaziuns ellas grammaticas? Tgei ston ins empruar da curreger? Ins sto tener quen dil svilup scientific, quei che pertucca la descripziun e didactica dil lungatg. Sin quei sectur vein nus schon in retard da tschuncont’onns, auter che pil rumantsch grischun. Quellas caussas han biars scolasts buc empriu e san perquei era buca far las correcturas neccessarias. Tgi che ha buca fatg in studi da romontsch, a quels resta nuort auter che da cuntinuar cun quei ch’els han empriu a sias uras. Silla liunga va quei semplamein buc, cunzun perquei ch’ins dispona dasperas da grammaticas tudestgas modernas, bia pli claras e bia pli funcziunalas. Ins vesa clar ch’ei dat munconzas schibein tier ils scolasts sco tier ils mieds d’instrucziun.

Gest el temps ch’ils Romontschs han intressantas plazzas tier rtr, tier la pressa romontscha, ni sco translaturs, maunca sco ei para igl interess pil studi dil lungatg?

Gie, nus vegnin gnanc d’occupar tut las plazzas cun glieud che dispona d’ina cumpetenza linguistica romontscha che fuss necessaria. Talas persunas vegnan era buc a trer suenter glieud qualificada. Gleiti mintgin che sa far tut.

Stuess il cantun sco responsabel per l’instrucziun dalla giuventetgna buca fixar certas normas minimalas per surprender scolas romontschas?

Bein, bein quei vein nus adina pretendiu, schibein da Friburg sco da Turitg anora. Il cantun fa semplamein valer che nus disponien buca da scolasts avunda che han quella scolaziun. Cun quei ch’il student romontsch sa ch’el survegn ina plazza el territori romontsch era senza il diplom da romontsch, maunca la motivaziun da studegiar quei rom. Ins stuess tractar la scolaziun dil romontsch gest tuttina sco la scolaziun dil lungatg tudestg. Negin sa instruir tudestg senza ver studegiau quel. Dils Romontschs vegn semplamein acceptau ch’ei han buca studegiau il rom, sco quei ch’ins fa magari per l’instrucziun da gimnastica.

Co va ei ussa vinavon cun l’instrucziun dil romontsch a Friburg?

La cumissiun da structura propona ina cumbinaziun cun la Scola aulta pedagogica da Cuera. Ina mesa plazza fuss pagada dall’Universitad da Friburg e l’autra mesadad dalla Scola aulta pedagogica dil cantun Grischun. Lez sto denton aunc approbar la proposta. Quella sligiaziun dess in bien contact denter Cuera e Friburg. Ei vegn denton buc ad esser sempel d’anflar ina persuna che sa surprender l’incumbensa all’Universitad a Friburg ed alla Scola aulta a Cuera. La nova plazza duess vegnir scretta ora proximamein. Denteren dat ei in onn intermediar. Il romanist Matthias Grünert vegn a surprender per in onn l’instrucziun da romontsch a Friburg.

Egl avegnir san ins studegiar a Friburg romontsch (bachelor e master) mo pli sco rom lateral e buca pli sco studi principal.

Gleiti mintgin che sa far tut

La nova lescha federala da lungatgs pretenda la creaziun d’in institut plurilinguistic per la Svizra. Quella incumbensa ei ussa surdada a l’Universitad da Friburg. Tgei influenza ha quella giu per mantener la professura a Friburg?

Ina fetg gronda, gie schizun ina decisiva. Senza quei institut da plurilinguitad crei jeu buca ch’ei fussi stau pusseivel da mantener il studi da romontsch a Friburg. Cun quei che Friburg ha survegniu quei institut plurilinguistic sa el buca selubir d’eliminar il romontsch.

Tgei fa Georges Darms sco pensiunau?

Pil mument sentel jeu buca bia da mia pensiun. Jeu vegn aunc a preparar mia lecziun da cumiau dils 8 d’october. Suenter vegn jeu a cuntinuar cun diversas lavurs scientificas sco la nova grammatica pil rumantsch grischun ed ina ediziun dil drama «Josef» da Gian Travers.

Kommentieren
Wir bitten um euer Verständnis, dass der Zugang zu den Kommentaren unseren Abonnenten vorbehalten ist. Registriere dich und erhalte Zugriff auf mehr Artikel oder erhalte unlimitierter Zugang zu allen Inhalten, indem du dich für eines unserer digitalen Abos entscheidest.
Mehr zu MEHR