In milliun e siattschienmelli per tartignar il vitg da Surrein

Renaturalisaziun d’in dutg ch’exista buc

Sper il project dil dutg existan aunc dus auters: «Mesiras a Fontanivas» e «Dislocaziun dalla loipa e la via da velos a Cahuons». La dislocaziun dalla loipa duei para buca vegnir realisada enteifer il project Russein. Sch’il project dil dutg vegn buca realisaus, vegnan ils mieds surdai al project «Fontanivas» ed in rest eventual da daners al fond da renaturalisaziun digl UNA. (Quei ein informaziuns che vegnan dil Departement da construcziun, traffic e selvicultura dil Grischun, pia ein quels daners tuttavia buca piars per la regiun, sco ins ha colportau per far tema).

In dutg ch’exista buc sa buca vegnir renaturalisaus. Tenor ils porojects ch’ins ha viu, vegn il dutg ch’ins vul refar a prender tut in auter decuors che quel ch’existeva pli baul, cun il qual jeu sun vivius e carschius si. Ei vegn ad esser in dutg modern dalla tecnica, canalisaus per gronda part atras il bi pustget da Surrein, essend ch’il decuors da pli baul ei surbaghegiaus, ni ch’ins vul spenghegiar el e disfa cheutras il maletg dil vitg. Gia all’entschatta vegn la cuorsa midada da rudien. Naven dalla casa dils Tschuors mava el suenter las seivs dils curtgins giu, lunsch naven, davos las casas da Reits. Ussa vul ins menar il dutg neu amiez il vitg e canalisar el parallel cun la via sil spazi stretg gest davon las casas e clavaus vi. E per mintga entrada dat ei ina punt. Agl ingress d’ina gronda stalla moderna sto quei esser ina construcziun ferma e robusta per vehichels d’agricultura motorisai gronds e grevs, e per la biestga. E tochen alla fin dil vitg dat quei punts e piogns pir che a Venezia. Forsa fan ei tscheu e leu in artg per ir sutora cun las gondolas. Gondoliers fuss lu ina nova professiun che purtass bia fadigia als giuvens. Naven dalla stalla dil David resta la cuorsa per in toc la medema sco pli baul. Ed il dutg sa lu puspei sbuglir igl unviern, sco el veva per disa, ed ir da via giu. Jeu seregordel ch’ei vevan stuiu vegnir cun ina bara giu da Reits sin ina sliusa sin la neiv che teneva samada, dil Plaun Surrein ora, essend che la via fuva in dutg. El schinumnau Curtgin d’uaul cun in rudi da bials larischs vess ei lu da dar in lag, na matei plitost in biotop, per star fideivels als verds. Quei fuss lu in bi mirar, la discharina sil puoz, e las ragischs dils larischs sut l’aua. Aschiditg ch’els pon tener ora quei, forsa stuess in pinar els e vess puspei ina remarcabladad dil vitg dameins. A Giachentrina eis ei lu finiu cun la cuorsa libra dil dutg. Leu stuess ins gie far giu quellas garaschas ed il baghetg annex dalla Resgia dil Bundi, per dar liber il vau da pli baul. Buca problem, sut tiara cul schani tochen alla fin dil plaz da blocca dalla resgia. Leu sa el lu puspei ir libramein da pastira giu, cun in bischel sut la sbuccada dalla Via Val ora davon las casas vi tochen giu avon mia casa paterna, leu nua che nus affons fagevan termagls, pigliavan raunas e fagevan magari in bogn buca voluntari. Surtut stuevan nus far adatg ch’ils pops mondien buca dall’aua ora.

Mo ussa, pauper dutg, sas ti far nuot per tia libertad dad ir per il vau da pli baul. Ti eis fruntaus cun il plaz asfaltau davon la casa dil president dil Turissem ch’ei, sco ti sas forsa, in vehement adherent dil project da renaturalisaziun d’in dutg che existeva buca pli, dil temps ch’el ei vegnius tier nus, aschia ch’el ha buca idea dalla situaziun sco ella era, mo cumandar co ei stoppi esser vul el tuttina.

En quei cass savess ins dir: Ludar il dutg e star el schetg. Ti stos pia sut tiara per traversar la via da l’auter maun tochen giu sut il pistregn. La cuorsa davos ils curtgins e las casas giu sas ti emblidar. Ins stuess far giu pliras casas, denter auter era dad adherents dil project. Ins sefetga da refar quei da pli bau ed emblida che era ils da Surrein han fatg in tec progress. Suenter ch’il dutg fuss ius sper il mir-santeri ora e davos la casa parvenda giu, stuess ins aunc far giu la casa da scola per realisar in project da renaturalisaziun.

Bien ussa lein nus returnar anavos a Plazzas–su, nua ch’il dutg vess da midar vart, leu entscheiva la catastrofa pér da dretg. Parallel cun la via vess el da snizzar ed ir dil bi pustget giu, mintga pèr meters vegness el interruts da punts e passadis, ed ins plaida aunc da plantar pumera allas rivas dil dutg. Ils fretgs curdassen en l’aua e mintga vischin savess sesurvir da fretgs bletschs. Ed igl atun fuss ei da rischlar ensemen feglia, quei dess plazzas e plazzas e fadigia all’ingronda. Per proteger il dutg stuess ins lu era plantar caglias e spinatscha, ni forsa era far seivs, per ch’ils pops crodien buca en l’aua e mondien giul Schuob. Ed igl unviern cu la neiv fiersa ora da maschinas modernas s’empluna, sco ils davos onns denter ina entrada a l’autra en magliacs tochen plirs meters ault, tgei lu? Per ch’il dutg possi atras stuess quella neiv vegnir dustada. Secapescha eis ei era vegniu patertgau e previu per quei problem. Ils camiuns senza lavur d’unviern fussen di e notg en funcziun per rumir la neiv ed emplenessen la ruosna da sesiun morta cun bials raps. Propi la culminaziun da quella opera burlesca previda fuss lu il biotop ni puoz avon baselgia. Cun quel savess Surrein tuttavia far concurrenza cun Venezia e la vischnaunca pudess rischlar aunc pli bia raps che feglia.

Ina filiberga

Sche vischins han empriu nuot ord il vargau, en quei cass ord la historia catastrofala dil dutg, e fan da quels projects che donnegieschan il present e futur ha quei num «ina filiberga», forsa pli enconuschent per tudestg «Schildbürgerstreich». Pli baul raquintav’ins da quellas filibergas dils da Medel, sco quella: «Sin in tetg plat carscheva dapi biars onns jarva spessa ed aulta. Per puder tier quella ha in propi mal proponiu da trer sin tetg in bov per ch’el sappi pastgar leu. Ei han mess ina suga entuorn culiez al bov e ligiau quella vid in enzerchel epi tratg da tutta forza vid la suga tochen ch’il bov era agl ur dil tetg e catschava ora la lieunga, perquei ch’el era strunglaus. Lu ha in detg: «Uarda co’l stenda per l’erva.» Mo ussa para ei ch’ei detti da quels mals plinengiu che vessen mustgas da trer il bov sil tetg plat. La damonda ei mo sch’ils vischins gidan era a trer vid la suga. La historia dil dutg da Surrein ei fetg liunga ed empleness entirs cudischs. Ei era in sempel dutg natural e selvadi buca tgiraus e menaus. Ina gada ad onn vegneva el schubergiaus entras lavur cumina. Pergl’auter mava el empau nua ch’el leva. Cunzun da Giachentrina ensi, nua ch’ei deva ina sempla vietta cun tratsch stignau scumbigliava el mintgaton la via cun siu vau. Mo ils pedunzs savevan setschecher e midavan era vau e mavan dil dutg si ni giu. Mintgaton caschunava el era inundaziun els tschalers. Zacu han ils da Surrein lu mess el en in aquaduct tras il vitg. Mo da temps da malauras pudeva lez buca trer tut l’aua ed ei deva puspei inundaziuns. Lu han ils vischins decidiu da menar il dutg en in aquaduct da Reits anora tras il Plaun direct el Rein. Dapi lu ha el buca pli mulestau enzatgi. Quei ei ina versiun cuorta dalla liunga historia. Ed ussa la filiberga: Ins vul puspei menar il dutg tras il vitg, e zuar buca suenter las seivs vi e pil pli davos il vitg giu.

Na, il camel sto atras il tgil dalla guila, il dutg sto atras il bi pustget, ch’ei in bischu e tila l’attenziun da tgi che va atras il vitg. E sin quella pastira per liung dalla via pasculeschan aunc oz la primavera nuorsas, la stad vaccas ed il davos temps era lamas che vegnan fotografias stediamein. Surrein ei in vitg puril cun tut quei che auda vitier ed ha buca la minima schanza da far concurrenza cun in liug da cura modern cun devastar quei che ei caracteristic, gie unic per quei vitg.

Jeu clomel per perdetga miu venerau magister, convischin e collega scriptur dr. Gion Deplazes. El ha adina puspei scret e defendiu il pustget da Surrein sco ina pèdra preziusa, gie sco in Paradis. Jeu citeschel ord sia ovra «La davosa untgida»: «Ei fuva da lezzas uras ch’els fagevan da pigliar en Pustget, in toc pastira amiez il vitg che vegneva adina puspei admiraus dils jasters e gudius dils dumiastis en cuminonza».

«Quei ch’el vesa ein casas, ina sper l’autra ed ina biala via semnada sco pli baul cun regurdientschas dallas cauras. Mo quellas casas! Daco ein quellas vegnidas cheu ed han devastau la pastira cumineivla, nua che las vaccas pasculavan la stad e la buobasnaglia sediverteva sur onn? Duront la stad fuv’il Pustget cun quei tschespet serrau in ver teppi. E quel vevan ei unfriu per dar sulom a casa». (Tgi che enconuscha la historia dil vitg ed ils onns da quei roman, sa exact da tgei ch’ei setracta.) «Fuva ei pusseivel che quei pievel schuber e schit veva saviu far enzatgei aschia e privar lur vegnentsuenter dad in tal benefeci? Fuva ei pusseivel ch’ils vegls vevan saviu unfrir lur paradis d’affonza. Vevan ei mai sentiu tgei che quei paradis munti péri na gada che mo la memoria ligia alla patria.»

«Curios! Culs carstgauns vev’el dall’entschatta buca quintau. Mo il Pustget, il Pustget da tuts, era il siu, gliez fuva il paradis. Co fuva el selegraus da turnar el paradis dall’affonza. Ed ussa steva el cheu e stueva veser co el era destruius, stagliau … »

«Quei ch’udeva da generaziuns alla cuminonza, in paradis. Mintgamai da quels da damaun, da rehs e paupers, fuva el cedius per daners …?»

«Ussa seferma el cun ina menada decisiva. Tgei enquera el aunc da quella vart? Sch’il Pustget ei buca pli. Aunc dat ei in liug per fitgar e francar siu pei. El ei pigns, gie, mo el ei buca meins cars e sogns: il santeri.»

Caras convischinas ed convischins da Surrein, a quei appel, schi fervent e commovent da nies preziau e stimau dr. Gion a favur da siu e nies Pustget hai jeu d’aschuntar nuot e sperel ch’el mondi a cor a vus.

Theo Candinas