×

La Val Puschlev e sia viafier

Temp da chalenders. Sün mieu pult: «Il Chalender ladin» e l'«Almanacco del Grigioni Italiano» (1). Duos publicaziuns grischunas: ma che differenza! Il nom da «chalender» tira adimmaint il latin «calendae» u «kalendae», il prüm di dal mais per ils Romauns da l'antica, che viva auncha hoz in nos «chalanda».

Südostschweiz
09.12.10 - 01:00 Uhr

As tegn adimmaint ün tschientiner

DA GUIU SOBIELA-CAANITZ

«Almanacco» perencunter deriva da l'arab andalus medieval «manah» che muntaiva «chalender». Alura las dimensiuns: L'«Almanacco» cun sias 336 paginas es pü gross e paisa dapü cu'l «Chalender» cun be 204. E natürelmaing la lingua: L'«Almanacco» es scrit per taliaun, ma cun ün pêr poesias dialectelas e perfin, p. 298, «Al cant dal cük», our dal «Biviano», dimena per rumauntsch da Beiva cun l'ortografia originela da Rudolf Lanz (1854-1927). Be pcho cha quist nu vain numno; Leza Uffer (1912-1982), docent da litteratura rumauntscha, ho scrit: «Chasper Pult ha numnau Lanz 'il [Simeon] Caratsch dal Surset'. E buca senza raschun (...). La cantada 'Al spusalizi da taimp vigl' fa vegnir endamen certas scenas de Muoth» (2). L'«Almanacco» cuntegn dal rest eir üna contribuziun cuorta d'Elda Simonett-Giovanoli, da pü bod magistra a Beiva, inua cha l'autura exprima ün pêr ponderaziuns davart la vita: «Pocha glieud voul confesser cha la vegldüna es qualchosa sgrischaivel ('una brutta bestia'): Ella ans priva da noss chers, mazza a noss meglders amihs ed ans invoula perfin la memoria (...). Nus stuvains pruver (...) da'ns tschercher amicizchas cha niauncha la vegldüna possa piglier davent. Que sun per me ils cudeschs, la penna ed il computer (...). Ma che güda que da viver? Forsa be per ils mumaints d'amur cha nus, cun spargnuossezza ma in tuots cas, avains sternieu scu fluors lung nossa via» (p. 293).

Da la fabrica a l'arcugnuschentscha mundiela

Che güda que da viver l'an 2010? L'«Almanacco» ans do elemaints per respuonder. Quels elemaints sun evenimaints capitos il 2010 illas valledas grischunas da lingua taliauna. Ün da quels es sto dal sgür cha la glieud da la Val Puschlev ho trat adimmaint l'avertüra da la viafier sur il Bernina: «Ils 5 lügl 1910 d'eira il prüm tren i sülla lingia dal Bernina (...). Ils bgers lavuraints chi haun pussibilto quell'ouvra gigantesca (...) as vessan strusch imaginos cha l'Unesco, niauncha tschient ans pü tard, arcugnuoscha il früt da lur experienza manuela scu patrimuni globel da l'umanited (...)» (p. 77). L'autur, il schurnalist Antonio Platz, manzuna «Fatiche al Bernina», film da Ruedi Bruderer, e resüma ils pleds festels, sut il viaduct da Brüsch, d'Erwin Rutishauser, directer da la Viafier retica, da Hans-Jürg Spillmann, parsura dal cussagl administrativ, da pres. fed. Doris Leuthard e da Roberto Castelli, viceminister taliaun dals transports. Rutishauser ho accentuo: «Aint ils ultims duos ans s'ho que registro il pü grand augmaint dal numer da passagers daspö l'avertüra. L'an passo vains benevento pü d'ün milliun persunas traunter San Murezzan e Tiraun, da quellas var 300 000 cul legendari Bernina Express. Que deriva il prüm da l'efficazi servezzan da cliantella in Italia e Svizra, da l'otra vart da la registraziun da quista lingia, insembel cun quella da l'Alvra, aint illa glista dal patrimuni globel da l'Unesco» (p. 79). Spillmann ho trat adimmaint: «Scha nus essans co suot quist viaduct, stuvains dir grazcha per part a la glieud da la vschinauncha. Quella nu pudaiva s'abiner davart il percuors da la viafier; finelmaing ho'la decis cha's dess fabricher la staziun sur Brüsch. La societed ho perque stuvieu fer passer ils binaris tres üna vasta muschna ch'ella ho supero construind quist viaduct in fuorma da spirala (...). Ils pioniers da la viafier (...) haun creo üna vaira ouvra d'art inserreda illa cuntredgia scu üna peidra preziusa aint in l'or» (p. 79).

Da la lingia da Tiraun a la fusiun da 1942

Castelli ho numno trais progets da viafiers alpinas cha sieu ministeri examinescha: «Üna perfuraziun suot il Mortirolo traunter Tiraun ed Èdolo [illa provinza da Brescia], üna metro pitschna traunter Tiraun ed Aprica [vers la Val Camonica] ed üna perfuraziun traunter Clavenna e la valleda da Mesoc» (p. 80). Chi so scha l'Italia po praster quetaunt cun sia crisa politica e finanziela? Que voul adüna temp traunter l'ideja da fabricher üna viafier e sia realisaziun. «Gia l'an 1905 s'ho sgüro la construcziun da quella dal Bernina» (p. 102). Ils 5 lügl 1908 ho Puschlev festagio la nouva viafier electrica chi colliaiva il «Borgo» cun Tiraun. Ün Vuclinas-ch ho dedicho üna poesia da set strofas a l'evenimaint; la tschinchevla tuna: «Viva el treno ch'el me tira / A Pus'ciav a bev la bira, / E ch'el mena i Pus'ciavin / A Tiran a bev bon vin» (p. 144). La crisa mundiela da 1929 ho però miss in dumanda las schanzas da surviver da la lingia. «Ils 30 settember 1931 ho l'inter persunel da la Viafier dal Bernina survgnieu la desditta (...). Ils 29 october es la populaziun gnida a savair cun granda cuntantezza cha (...) quella societed possa cuntinuer sia activited düraunt il prossem inviern. Ils 29 november 1932 ho la radunanza cumünela da Puschlev decis cun granda magiurited cha la vschinauncha fatscha part a la sanaziun finanziela da la Viafier dal Bernina, cumprand aczias per ün import da 50 000 francs (...). Davent da 1935 ho la situaziun finanziela da la societed fat adüna dapü pissers» (pp. 104-105). 1935 e 1937 haun duos lavinas mazzo lavuraints, la prüma duos e la seguonda tschinch. Da Bümaun 1942 s'ho la societed fusiuneda cun la Viafier retica.

Controllör Crameri

Ma 1942 ho mno oters pissers, e que pervi dal grand pajais limitrof. Il pövel taliaun pativa viepü da las guerras permanentas instradedas dal faschissem: Etiopia, Spagna, Albania, Grecia, Libia, Uniun sovietica eui. «1941 s'ho cumanzo a raziuner las vivandas (...). In schner 1942 s'ho decis da decreter il menü unic aint ils restorants per la sanda saira e la dumengia: 'Minestra', salata e frütta. In marz s'ho fixo la raziun da paun d'iminchadi: 150 g la normela, 250 g pels lavuraints, 350-400 g pels lavuraints 'da forza'. In settember s'ho limito la raziun d'ardöffels a 15 kg per 6 mais (...). Il suotnudrimaint pü u main acut pertuchaiva la granda magiurited da la populaziun. Il raziunamaint, l'incherimaint e la crisa morela haun mno svelt ad ün'ota tensiun sociela. Tschövers isolos sun proruots, gia la sted 1942, a Turin e Milaun» (3). Tuot que ho tucho la conscienza dal Puschlevin Filippo Crameri barmör, quella vouta controllör da la viafier e pin d'Andrea Paganini; quist l'ho dedicho ün dals pü bels artichels da l'«Almanacco». Paganini: «Ad es evidaint cha s'ho d'observer la ledscha; ma quista in tscherts cas cuntradescha a la morela, alura manag eau cha's dess seguir la vusch da la conscienza – premiss, que s'inclegia, cha s'hegia svess üna conscienza. Emilia, tschinchevel iffaunt da mieu pin, m'ho raquinto ils detagls bgers ans pü tard» (p. 119). Dimena Emilia: «Ils amihs chi gnivan tar bap d'eiran antifaschists, pelpü socialists (...). A rivaivan da l'Engiadina cul tren e staivan sur not tar nus. Eau m'algord da duos noms: Il schurnalist tessinais Piero Pellegrini mnaiva 'Libera Stampa' (...). Il Taliaun Ignazio Silone d'eira scappo in Svizra dal faschissem, il prüm aint il Grischun e zieva a Turich, inua ch'el d'eira gnieu ün scriptur renumno (...). A d'eira pustüt cun el cha mieu bap correspundaiva intensivamaing» (pp. 119-120). Que's tratta da Secondo Tranquilli (1900-1978), cuntschaint suot il pseudonim d'Ignazio Silone, in Svizra da 1929 fin 1944. Dal 1942 staiva'l a Turich scu schef da la centrela clandestina dal Partieu socialist taliaun.

Perquirieu e miss in praschun

Emilia rapporta da la perquisiziun fatta in december 1942 tar ella a chesa da trais pulizists chantunels, üna saira cha Filippo, il bap, nu d'eira co: «El mettaiva sia correspundenza in ün classificheder mellan, aint illa s-chantschia granda d'üna chambra (...). La mamma (...) es sortida da la stüva [inua ch'ils pulizists d'eiran] (...) e m'ho dit aint per l'uraglia: 'Zoppa il classificheder mellan!' (...). Que d'he fat dalum (...). Zieva d'he trat aint la chamischa da not e stüz la glüsch, alura am sun struzcheda suot la plüma, schmachand il classificheder traunter la schnuoglia (...). Ils pulizists haun perquirieu ils locals da la chesa e perfin sduvlo aint illa s-chantschia granda. Ad haun alura aviert l'üsch da nossa chambra, ma la mamma als ha dit dalum: 'Que es la chambra dals iffaunts' (...). A nun haun impizzo la glüsch (...). Finelmaing suna ieus davent» (pp. 120-121). Il bap survgniva la posta da Turich tar ün hotel da San Murezzan inua ch'el bavaiva suvenz ün cafè. Quel di tar la recepziun d'eira ün'otra impiegheda chi nu'l cugnuoschaiva; ella vaiva simplamaing aviert il paquet ed infurmo la pulizia: «Ella vaiva chatto matrizas per stamper fögls volants ed oter materiel da propaganda. Filippo, scu adüna, vess zuppo tuot aint il spazi vöd d'ün char (...) ed al vess surdo a Giuseppe Pini, capostaziun da Tiraun; (...) quist da sia vart al vess protramiss ad üna stamparia clandestina (...). Las guardgias da cunfin? Ad üngün nu füss gnieu adimmaint da controller... il controllör (...). A s'ho miss a Filippo in praschun, il prüm a San Murezzan, alura a Cuira. A s'ho fat dapü perquisiziuns ed arresto a Silone, Pellegrini ed oters duos commembers da l'organisaziun clandestina (...). Silone d'eira inculpo d'activited politica illeghela e Crameri da violaziun da la neutralited svizra» (p. 121). Eir quels giuvens Svizzers chi vaivan cumbattieu per la republica spagnöla haun stuvieu ir in praschun pervi da violaziun da la neutralited; pür d'incuort suna gnieus reabilitos. Crameri e sieus cumpagns invezza haun sus-chieu banduner la praschun zieva pochs dis. Ma ans ed ans ha'l stuvieu lavurer aint ill'ufficina da la viafier impè da controller ils passagers. Paganini conclüda: «Eau sun superbi cha Filippo Crameri d'eira mieu pin» (p. 121).

1. Pro Grigioni Italiano (ed.), Almanacco del Grigioni Italiano 2011. Cuira (Pro Grigioni Italiano) 2010.2. En: Peider Lansel (ed.) Musa rumantscha. Musa romontscha. Prolog da Bigna Piguet-Lansel. Cuira (Lia rumantscha) 1950, pp. 43-44.3. Pierre Milza e Serge Berstein, Le fascisme italien. Paris (Seuil, ISBN 2-02-005513-9) 1980, pp. 403-404.

Kommentieren
Wir bitten um euer Verständnis, dass der Zugang zu den Kommentaren unseren Abonnenten vorbehalten ist. Registriere dich und erhalte Zugriff auf mehr Artikel oder erhalte unlimitierter Zugang zu allen Inhalten, indem du dich für eines unserer digitalen Abos entscheidest.
Mehr zu MEHR