Dal refugi al chastè feudal

La construcziun da chastels e fortezzas en il Grischun dal temp medieval

Ils elements dominants eran il mir da tschinta, la tur principala ed il mir da defensiun. Particularitads regiunalas èn resortidas da l’adattament al terren, ma era d’influenzas da l’exteriur (Marschlins, Sta. Maria en Calanca). Cun intginas excepziuns (chastè da Mesocco) è l’epoca da la construcziun da chastels ida a fin en il Grischun en il 14avel tschientaner.

La densitad spezialmain auta d’edifizis fortifitgads lung la ruta che collia ils lais da Constanza e da Com tras la Val dal Rain Posteriur dat perditga tant da l’impurtanza strategica ed economica da quest’axa da transit sco era da la colonisaziun tempriva da quella rait da valladas. Ils chastels han accumplì da bell’entschatta funcziuns d’abitar, d’explotar terrens agriculs e forestals e d’administrar bains signurils e lur construcziun ha effectuà urbarisaziuns considerablas. Tranter il 12avel tschientaner e la mesadad dal 14avel tschientaner s’unescha quest mosaic da pitschens feuds, remess a la noblezza rurala, progressivamain en sistems territorials pli omogens, surtut sin iniziativa da l’uvestg da Cuira, ma era da las vischnancas che cumpran ora ils dretgs signurils e destrueschan ils chastels che simbolieschan quels dretgs. La stabilitad relativa da questas structuras civilas faciliteschan l’ulteriura colonisaziun da valladas pli isoladas, senza ch’igl è ussa necessari da disponer dad ovras da defensiun per far valair ses dretg d’utilisaziun dal terren.

Chastè

La noziun chastè signifitga en il senn pli vast dal term ed independentamain dal temp in lieu fortifitgà. En il temp preistoric, roman u medieval designava ella in abitadi cumplettamain u parzialmain fortifitgà. Il term antiquà «chastè dal pievel» duai vegnir remplazzà tras culegna u chastè da refugi. Ils chastels-baselgia retics, postulads dad Erwin Poeschel per il temp medieval tempriv, na pon vegnir cumprovads ni tras chats archeologics ni tras funtaunas scrittas. Per Munt S. Gieri/Vuorz, Munt S. Gion (Reziòlta)/Seglias, Crap S. Barcazi/Trin ed auters n’han ins betg pudì cumprovar fin qua l’existenza parallela d’ina fortezza e d’ina baselgia; ina tala vala tut il pli per Grepault/Trun. La baselgia da la culegna da Carschlingg/Castiel, la suletta culegna fortifitgada dal temp medieval tempriv scuverta cumplettamain, sa chatta ordaifer il mir da tschinta. En il senn pli stretg dal term signifitga chastè in edifizi fortifitgà dal temp autmedieval che serviva il medem mument sco residenza ad ina famiglia aristocratica e sco center d’in domini. Ils chastels autmedievals sa basan architectonicamain sin ils chastels da refugi dal temp medieval tempriv e sin las curts signurilas fortifitgadas. En il temp autmedieval èn s’agiuntads novs elements architectonics. Il «Testament da Tello» (765) menziunescha ina sala muricia in castro a Sagogn: ina chasa da crap situada sin il Crest Val Casti (Schiedberg) che mussa spezialmain bain il svilup dal chastè da refugi dal temp roman tardiv a la chasa signurila fortifitgada dal temp medieval tempriv ed al chastè feudal dal temp autmedieval.

Ins distingua tranter chastels sin spelms e chastels en la val. Ils emprims chastels predomineschan cleramain en il Grischun. Lur plan orizontal vegn determinà da la situaziun topografica natirala: ins preferiva spelms difficilmain accessibels e paraids-crap verticalas. Blers chastels vegnivan era construids sin collinas en cuntradas avertas (per exempel a Favugn). Ina gruppa speziala furman ils chastels en cuvels. I sa tracta da grottas natiralas serradas si cun miraglias, per exempel Fracstein/Sievgia, Grottenstein/ Lantsch Sut, Murmarera, Rappenstein/ Vaz Sut, Grotta/Vuorz. Ils trais chastels en la val enconuschents en il Grischun, numnadamain Marschlins, Palazzo Trivulzio/Roveredo e Hasenstein/Ziràn, eran circumdads da foss d’aua.

Ils numerus chastels n’èn betg repartids regularmain en il chantun Grischun. Els sa chattan savens a las vias da transit principalas. La Tumleastga, la Val Schons e l’Engiadina Bassa disponan da fitg blers chastels, cuntrari a las vals Stussavgia, Avras e S. Pieder sco era a la regiun da Tavau. La mancanza quasi totala da chastels en questas regiuns ha da far cun lur colonisaziun relativamain tardiva tras ils Gualsers (13avel/14avel tschientaner). La structura sociala purila ed il dretg d’autonomia en questas colonias gualsras han impedì en la plipart dals cas la construcziun da chastels signurils.

In chastè cumpiglia essenzialmain las suandantas parts: il mir da tschinta enturn ils singuls edifizis che po esser circumdà d’in foss cun u senza aua. Intgins dals cumplexs fortifitgads han in chastè avanzà che dispona medemamain d’in mir da tschinta. La tur principala (tur grossa) è la part la pli marcanta e savens era la pli veglia da l’entir cumplex ed ha qua tras ina posiziun dominanta; ina stgala lunga maina a la tur grossa; en la plipart dals chastels dal Grischun era quella abitada ed aveva perquai almain in local cun chamin per stgaudar. Ultra da fuainas avertas disponivan ils chastels dapi il 11avel tschientaner era da pignas da maiolica. En lieus main protegids offrivan mirs da scut (mirs auzads) ina protecziun supplementara. Da la vart interna dal mir da tschinta sa chattan ulteriurs edifizis che circumdeschan la curt dal chastè. I sa tracta d’edifizis d’economia, da stallas, lavuratoris ed albierts per la servitut. La tur dal portal, munida per regla d’ina giatrera, serviva a segirar l’entrada principala. Ina cisterna garantiva il provediment d’aua. Il mir da tschinta e la tur principala han solitamain curnischs dentadas ed ina passarella da defensiun. Intgins chastels possedan era in’atgna chaplutta (per exempel Murmarera, Razén, Tarasp).

En l’emprima perioda da la construcziun da chastels en il Grischun (10avel tschientaner – ca. 1150) han ins mantegnì il vegl plan orizontal: in mir da tschinta oval cun ina construcziun interna divergenta. Alura han ins agiuntà in edifizi principal central. Ils edifizis da crap e da lain avevan il pli savens dus u trais plauns ed eran circumdads d’in mir pli flaivel. L’unic cub cumplex che datescha dal 1100 è la tur principala da Munt S. Gion (Reziòlta)/Seglias.

Enturn la mesadad dal 12avel tschientaner han ils chastels subì ina transfurmaziun marcanta: il perfecziunament da la tecnica d’assedi, la superbia da l’aristocrazia e la predilecziun per simbols visibels han manà a la construcziun da mirs pli auts e pli lartgs e qua tras ad edifizis pli massivs. Ils mirs da las turs vegnivan fatgs cun quaders stgalprads (Bossenquader), ils roms da las portas e da las fanestras cun craps da tuf. Gia l’autezza extraordinaria fa da la tur l’element dominant dals chastels. L’abitar era daventà pli confortabel: l’auariel, las tualettas, las fuainas ed ils chamins eran vegnids modernisads.

A la sava dal 13avel/14avel tschientaner è stagnada la construcziun da chastels en il Grischun. Ils davos cumplexs novs èn vegnids construids pauc suenter il 1300. En il 13avel tschientaner e surtut durant il 14avel–16avel tschientaner han ins construì en differentas culegnas numerusas turs d’abitar, en las qualas abitavan ussa era ils purs pli bainstants. A Zuoz per exempel datti ina dunsaina da talas turs. En il 14avel e 15avel tschientaner han ins senza dubi anc renovà ed amplifitgà intgins chastels; ina gronda part han ins dentant puspè bandunà, per exempel Riòlta Bassa/Cazas, Ober-Tagstein/Tusaun, Crest Val Casti (Schiedberg)/Sagogn e.a. en il 14avel tschientaner. L’abandun da blers chastels na sa lascha gnanc datar, essend ch’ins ha perscrutà archeologicamain mo ina pitschna part dals cumplexs fortifitgads. Il chastè da Mesocco è vegnì amplifitgà e fortifitgà anc en il 15avel tschientaner per render el resistent a l’artigliaria. Dal temp modern tempriv dateschan numerus edifizis che sumeglian chastels e che fan diever dals elements da las fortificaziuns en in senn puramain decorativ (per exempel il chastè da Lantsch Sut, 1544–48). Il 1635 – durant ils Scumbigls grischuns – è vegnida construida a Susch la fortezza da Chaschinas, ina varianta irregulara dals cumplexs fortifitgads construids en furma da staila a l’entschatta dal temp modern. Urs Clavadetscher

Serra

Noziun per ina fermada, ina stretga u in rempar, tudestg Letzi. En il Grischun èn enconuschentas var 12 serras dal temp preistoric, dal temp roman e dal temp medieval. Il num serra cumpara per l’emprima giada en in document da l’onn 840 per la regiun da la chaplutta da Nossadunna en la Val Curvalda. Dal 14avel tschientaner datescha ina serra a Marcau a l’ost da Flem. Serras datti era en vals isoladas: tar la chaplutta da S. Niclà al nord da Camp/Val S. Pieder e tar il Letziwald tranter Cröt e Cresta/Avras. La serra tranter Masans e Termin, documentada il 1404 sco Serra ed il 1489 sco Letzi, s’extendeva da la muntogna fin al Rain e bloccava la via per Cuira; probablamain existiva gia ina tala en il temp roman. Ina serra sumeglianta s’extendeva dal grip dal chastè d’Alt-Aspermont fin al Rain. Il 1400 è menziunada ina serra a Farschno (per segirar il passadi sur il Rain?), il 1426 ina tala a Flearda (per segirar il Tavellas?), ed il 1450 è attestada la serra sin il Pass S. Gliezi. A S-chanf/Cinuos-chel bloccava, tenor Durich Chiampell, enturn il 1570 ina serra cun tur e portal l’entira vart sanestra da la val. A Zernez sa chattan anc la tur da defensiun a l’entrada veglia per il Pass dal Fuorn e restanzas d’ina serra cun susta en vischinanza da Susch. Sco toponim cumpara il pled serra surtut a Ramosch, Sent, Scuol, San Murezzan, Says e Gianatsch.

Martin Bundi

Societad grischuna per ils chastels

Fundada il 1971 per mantegnair, restaurar e perscrutar ils chastels en il chantun Grischun (tudestg Burgenverein Graubünden, talian Società grigione per i castelli). Cun lavur publica promova ella ultra da quai ils sforzs da mantegnair las marcantas perditgas architectonicas ed istoricas dal temp medieval. La Societad grischuna per ils chastels vegn sustegnida finanzialmain dal Chantun, da las vischnancas e da privats (2005 ca. 250 commembers, da quels mo ca. la mesadad dal Grischun). Ils commembers activs prestan durant trais dis l’onn lavur da restauraziun gratuita. Da quella lavur han profità tranter auter ils chastels da La Tur/Ziràn, Strahlegg/Fadrein e Kapfenstein/ Cuvlignas. Adolf Collenberg